Extraído da Revista Estadística Española números 60, 61, 62 e 63, segundo semestre de 1973 e primeiro semestre de 1974, por Rafael Mir de la Cruz. Traducido o galego por Noelia Muñíz Vidal.
As raíces
Non pode falarse de raíces propiamente galegas, aínda que haxa familias de topónimos deducidos de común entroncamento. Nin sequera o Carballo (Quercus pedunculata), árbore tradicional da rexión, é antefixo de exclusividade galaica, malia a súa orixe prerromana. Del dimanan: Carballal, Carballeda, Carballedo, Carballeira, Carballida, Carballude, non citando máis que os derivativos populares ou menos coñecidos.
O arboredo é pródigo en mananciais toponímicos desta clase. De Abeleira dedúcense: Abelairas, Abeledo, etc., e de Ameneiro (árbore da familia das Betuláceas) traen a súa orixe: Amenal, Amenedo, Ameneiros, etc.
A configuración do terreo contribúe onomasticamente a esta abundancia de conxuntos de palabras similares. Bouza (terreo inculto, matogueira), que parece autóctono, orixinou Bouza, Bouzón, etc., e Lamas serviu de arrinque a unha cifra maior de vocábulos: Lamazares, Lamela, Lamigueiro, Dalama.
Supéralle, por demais, Pena, con Penelas, Penide e outras modificacións aparte das compostas, e sobre todo Fonte, con Fontaiña, Fontán, Fontaneira, Fontanes, Fontao, Fontela, Fontenlos, Fontoira, Fontal, etc.
Ferro formou Ferrandáns (debe ser Ferradáns), Ferradás, Ferreiro, Ferrín, Ferrón, Ferraces, Ferrío, etcétera.
Outo, que debe ser vocábulo prerromano, deu nacemento a Outeiral, Outeirón, Outerelo e, por suposto, a Outeiro, coa súa contracción de Otero. Entra, como sufixo, nalgunha locución: Montouto.
Existen algúns antefixos indicativos de lugar ou posición: Cimadevilla (Cimadevila), Socastro, Soiglesías (Soiglesía), Suavíla (Suavila), termos case sempre correspondidos na onomástica do país.
Estas aglutinacións, ás que tan ben presta a lingua galaica, orixinaron un conglomerado de topónimos compostos, traducidos en apelidos os máis, así como outros nomes deste carácter sen precedente toponímico, inconfundibles todos eles: Agrofojo (Agrafojo), Carrodeguas (carro das eguas), Rivadeneira, Rivadulla e Xoubanoba (Xoubanova) (parrocha ou sardiña pequena nova), como escasa mostra destas acepcións tan galegas. En Bolaño quérese ver a soldadura e contracción de Bonum e Agnus.
Vina e Villar constitúen principio de forte continxente toponímico: Vilaboy, Viladónega, Vilasuso e Villardefrancos, como exemplo o último, tamén apelido, como os demais citados, e nome dun lugar da provincia de A Coruña, da presenza de xentes das Galias en terras galegas, a non ser que a denominación proviñese da condición franca -non pecheira- dos seus poboadores.
O fino humor galaico non estivo alleo en pasadas épocas na creación de sobrenomes. Así, Labacolla (Lavacolla) é índice da fama de hixiene non excesiva que acompañase aos peregrinos xacobeos durante o Medievo (recórdese a lenda que asigna ao famoso botafumeiro un labor purificador do ambiente das naves da catedral de Santiago). Os romeiros, ao render o termo da súa cansa viaxe, e xa á vista da cidade do Apóstolo, realizaban as súas ablucións íntimas no río, que por iso tomou tal nome, adoptado por dúas aldeas ribeirás deste, e con posterioridade polo aeroporto central de Galicia, con descoñecemento oficial da etimoloxía do expresivo acerto toponímico que, por fortuna, non transcendeu ao léxico onomástico.
Os fenómenos naturais teñen a súa representación: Nouche, Mañá(Mañán) (Del lat. vulg. maneāna), Sarabia (sarabia), Vento.
Hai apelidos que corresponden a nomes de meses, Xaneiro, Febreiro, etc., e aos obxectos máis variados: Latas, Leite (Del lat. lac, lactis). Manteiga. Algúns desaparecidos da rexión subsisten noutras de España, como o xa citado Tenorio, evidenciando o seu raizame galego: Merlo (Del lat. merŭlus), Perete (na doctrina cristia, un dos tres inimigos da alma). ), etc.
Proxeccións dos reinos vexetal, animal e mineral.
Temos aquí un reducido número de expoñentes:
Variantes en Apelidos Galegos |
Abelleira |
Amarelle |
Centeo, Centeno |
Laranga, Laranjeira, Laranjo, Laranxeira, Laranxeiro |
Sarmento, Sarmiento |
Variantes en Apelidos Galegos |
Abeijón, Abeixón, Abellón |
Anduriña, Andoriña |
Becerra, Xato, Jato |
Coello, Coenllo |
Coruja, Coruxa, Curuxa |
Falcón |
Golpe, Raposo |
Pita, Galiña |
Variantes en Apelidos Galegos |
Alvite, Albite |
Xaspe, Jaspe |
Pedrosa |
Rocha, Roca |
Seijas, Seixas, Seixo |
Variantes en Apelidos Galegos |
Barcia, Varcia, Queiroa |
Barral, Barreira, Barreiro, Bulleiro, Bullo, Lamazal, Lameiro |
Enfesta |
Porto |
Abelenda |
Cortiña |
Graña |
Hortas |
Prada |
Carral |
Chan, Chans, Chao, Chaos |
Corga, Corgo, Corredoira |
Tolda |
Verea, Berea |
Adro |
Capela |
Freiría |
Hermida, Ermida |
Pacios, Pazos |
Variantes en Apelidos Galegos |
Capelán, Crego, Deán, Freire, Romeo, Romeu, Romero |
Espido |
Farto |
Parente |
Veciño, Vecino |
Bonhome, Bonome |
Cabaleiro |
Leal |
Ledo |
Louzán |
Bodelo |
Cao |
Fachado |
Rouco |
Tato |
Os apelidos cataláns en Galicia
Cara ao ano 1750 establécense nas rías baixas galegas os primeiros pescadores cataláns, xente emprendedora e laboriosa que introduciu na rexión a “jábega”, arte de pesca propia das costas levantinas, dando lugar un conflito económico-social por achacarse a escaseza de pesca dos anos seguintes aos efectos destrutores desta rede, promovéndose un longo expediente no que acabou dando a razón aos chegados de Cataluña, entre outras cousas porque, ao transformar a industria salgadoira, consumíase máis sal, condimento entón estancado e de elevada fonte de ingresos para o erario público. En realidade, eles foron os creadores da industria salgadoira e conserveira de Galicia, como ben patentizan nomes de famosas marcas coñecidas. Con este motivo houbo movementos migratorios de certa importancia na segunda metade do século XIII, orientados dun extremo ao outro do norte peninsular, uns de carácter temporal, xa que todos os anos na estación axeitada se formaban caravanas desta xente de mar que coas súas familias se dirixían cara ao noroeste. Moitos quedaron alá, e así maniféstano hoxe os apelidos cataláns estendidos dende a ría de Arousa ata a de Vigo: Alsina, Bournasell, Carreró, Casabiell, Colomer, Cruzat (Crusat), Julit, Massó, Piferrer, Portals, Roig, Roura e Villoch, entre os máis destacados.